این سورة را دو نام است: سوره «ق» و سوره «الباسقات»، هزار و چهارصد و نود و چهار حرف است. سیصد و پنجاه و هفت کلمت و چهل و پنج آیت، جمله بمکه فرو آمد مگر یک آیت: و لقدْ خلقْنا السماوات و الْأرْض و ما بیْنهما فی ستة أیام این یک آیت بمدینه فرو آمد بقول ابن عباس و قتاده و باقى همه یکى است و در این سورة دو آیت منسوخ است یکى: فاصْبرْ على ما یقولون، دیگر: و ما أنْت علیْهمْ بجبار این هر دو آیت منسوخ است بآیت سیف.
و در فضیلت سورة ابى بن کعب روایت کند از مصطفى (ص) قال: من قرأ سورة ق هون الله علیه ثارات الموت و سکراته.
قوله تعالى: ق اقوال مفسران مختلف است در معنى ق ابن عباس گفت: نامى است از نامهاى الله. سوگند بآن یاد کرده چنانک بقرآن یاد کرده.
محمد بن کعب القرظى گفت افتتاح نام الله است قادر و قاهر و قابض قدوس و قریب و قیوم و معنى آنست که انا الله القادر القابض انا القدوس القوى، و بر یک حرف اختصار کرد بر مذهب اختصار و عادت عرب که گفتهاند: قد قلت لها قفى فقالت قاف.
قتاده گفت نام قرآن است، شعبى گفت نام سورة است، ضحاک گفت کوهى است گرد زمین درآمده از زمرد سبز و سبزى آسمان از فروغ آنست و هر چه در زمین بدست خلق افتاده از زمرد همه از آنست. وهب منبه آورده که ذو القرنین گرد عالم میگشت تا بکوه قاف رسید و گرد کوه قاف کوههاى خرد دید. رب العالمین کوه با وى بسخن آورد تا از وى پرسید که ما انت؟ تو چه باشى و نامت چیست؟
گفت: انا قاف، منم قاف گرد عالم درآمده، گفت این کوههاى خرد چیست؟
گفت این رگهاى منست و در هر بقعتى و در هر شهرى از شهرهاى زمین از من رگى است بدو پیوسته، هر آن زمین که بارادت حق آن را زلزله خواهد رسید مرا فرماید تا رگى از رگهاى خود بجنبانم که بآن زمین پیوسته تا آن را زلزله افتد. ذو القرنین گفت یا قاف از عظمت الله با ما چیزى بگوى گفت یا ذا القرنین ان شأن ربنا لعظیم کار خداوند ما عظیم است و از اندازه و هم و فهم بیرونست. بعظمت او خبر کجا رسد و کدام عبارت بوصف او رسد. گفت آخر آنچ کمتر است و در تحت وصف آید چیزى بگوى، گفت وراء من زمینى است آفریده پانصد ساله راه طول آن و پانصد ساله راه عرض آن، همه کوهاناند پر از برف، و رنه آن برف بودى من از حرارت دوزخ چون ار زیر بگداختید، ذو القرنین گفت زدنى یا قاف، نکتهاى بگوى دیگر از عظمت و جلال حق گفت جبرئیل امین کمر بسته در حجب هیبت ایستاده، هر ساعتى از عظمت و سیاست درگاه جبروت بر خود بلرزد رعدهاى بر وى افتد. رب العالمین از آن رعده وى صد هزار ملک بیافریند، صفها برکشیده در حضرت، بنعت هیبت سر در پیش افکنده و گوش بر فرمان نهاده، تا یک بار از حضرت عزت ندا آید که سخن گوئید، همه گویند «لا اله الا الله» و بیش از این نگویند، اینست که رب العالمین گفت: یوْم یقوم الروح و الْملائکة صفا الى قوله و قال صوابا یعنى لا اله الا الله و قیل معنى قوله: ق: قف یا محمد على اداء الرسالة و العمل بما امرت. و قیل معناه قضى الامر کقوله: حم، اى حم ما هو کائن و الاحسن ان یقال هو من الحروف المقطعة على ما سبق امثاله.
و الْقرْآن الْمجید، اى الشریف الکریم على الله الکثیر الخیر، العظیم الشأن، هذا قسم جوابه محذوف لدلالة ما بعده من الکلام علیه، تأویله: و الْقرْآن الْمجید ان الرسول صادق و الساعة حق. و بر قول ایشان که گفتند قضى الامر جواب مقدم است تقدیره: و الْقرْآن الْمجید، قضى الامر باین قرآن بزرگوار که کار گزاردند و حکم راندند در ازل و قیل جوابه: بلْ عجبوا و جوابات القسم سبعة: ان الشدیدة کقوله: و الْفجْر و لیال عشْر الى قوله: إن ربک لبالْمرْصاد. و ان الخفیفة کقوله: تالله إنْ کنا لفی ضلال مبین، و ما النفى کقوله: و الضحى و اللیْل إذا سجى ما ودعک ربک، و اللام المفتوحة، کقوله: فو ربک لنسْئلنهمْ، و لا کقوله: و أقْسموا بالله جهْد أیْمانهمْ لا یبْعث الله منْ یموت و قد کقوله: و الشمْس و ضحاها، الى قوله: قدْ أفْلح منْ زکاها، و بل کقوله: ق و الْقرْآن الْمجید، بلْ عجبوا أنْ جاءهمْ منْذر منْهمْ یعرفون نسبه و صدقه و امانته، فقال الْکافرون هذا، اى هذا الذى یقول ان نبعث، شیْء عجیب و قیل اختیار الله محمدا للرسالة و الانذار شىء عجیب، اگر کسى گوید در سوره ص و قال الکافرون بواو و گفت و اینجا بفا گفت چه فرق است؟ جواب آنست که عرب استعمال فا جایى کنند که ثانى باول متصل بود که در فا معنى اتصال است و اینجا شیْء عجیب متصل است بآنچه گفت عجبوا أنْ جاءهمْ و این معنى اتصال در سوره ص نیست لا جرم بواو گفت نه بفا.
أ إذا متْنا و کنا ترابا، استفهام انکار و استبعاد و العامل فیه مضمر تقدیره انبعث؟ ا نرجع؟ اذا متنا و کنا ترابا ذلک رجْع بعید، عن الصدق لا یکون. و لیس المراد بعد الزمان و قیل بعید اى محال هذا کقوله: إنه على رجْعه لقادر.
الرجع الجواب و الرجع الرد و الرجع المطر، نطق بکلها القرآن، فالرجع فى قوله تعالى: فإنْ رجعک الله إلى طائفة منْهمْ، و فى قوله: و لئنْ رجعْت إلى ربی، معناهما الرد و الرجع فى قوله: ألا یرْجع إلیْهمْ قوْلا معناه الجواب. و الرجع فى قوله: و السماء ذات الرجْع، معناه المطر.
قدْ علمْنا ما تنْقص الْأرْض منْهمْ، اى ما تاکل من لحومهم و دمائهم و عظمهم لا یعزب عن علمنا شیء. قال السدى هو الموت یقول قد علمنا من یموت منهم و من یبقى و عنْدنا اى و مع هذا عندنا کتاب کتب فیه ذلک و هو اللوح المحفوظ مکتوب فیه موتهم و مکثهم فى القبور و مبعثهم یوم القیمة و الحفیظ بمعنى المحفوظ و قیل الحفیظ بمعنى الحافظ اى حافظ لعدتهم و اسمائهم، قال الحسن هذا وعد من الله لنبیه بنصرته و اظهار دینه على سائر الادیان، فقال: قد علمنا ما تنقص منهم بان یقتلوا او یموتوا او ینتقلوا عن دینهم، و عنْدنا کتاب حفیظ فیه نصرک علیهم فلا تضیقن صدرک. و قیل قد علمنا ما تنقص الارض، اى ما یبلى منهم و ما یبقى. لان العصعص لا تأکله الارض کما جاء فى الحدیث کل ابن آدم یبلى الا عجب الذنب و فیه یرکب و ابدان الانبیاء و الشهداء ایضا لا تبلى و عنْدنا کتاب حفیظ محفوظ من الشیاطین و من ان یتغیر.
بلْ کذبوا بالْحق، اى بمحمد و القرآن، لما جاءهمْ فهمْ فی أمْر مریج مختلط ملتبس و معنى اختلاط امرهم انهم یقولون للنبى (ص) مرة ساحر و مرة کاهن مجنون و یقولون للقرآن مرة سحر و مرة رجز و مرة مفترى و یقولون فى امر البعث مرة إنْ هی إلا حیاتنا الدنْیا و مرة لئنْ رجعْت إلى ربی و مرة ما ندْری ما الساعة إنْ نظن إلا ظنا و قیل فی أمْر مریج اى متناقض بانکارهم القدرة على الاعادة مع اقرارهم بالقدرة على الابتداء فکان امرهم مختلطا ملتبسا و کل کلام او امر لیس بثابت مقید فهو مریج فعیل من مرج اذا اضطرب یقال مرج الامر و مرج الدین و مرج الخاتم فى اصبعى اذا قلق من الهزال و فى الحدیث مرجت عهودهم و اماناتهم. و قیل مریج فعیل بمعنى مفعول من قوله مرج الْبحْریْن معناه خلاهما.
معنى آنست که دو دریا فرا یکدیگر گذاشت. المرج المرعى لان السرح فیه مخلاة لیس علیها لجم، مرغزار را مرج گویند یعنى که چرندگان بىلگام سر فرا داده و آنجا فرا گذاشته. ثم دلهم على قدرته. فقال: أ فلمْ ینْظروا إلى السماء فوْقهمْ کیْف بنیْناها، بغیر عمد، و زیناها، بالکواکب و الشمس و القمر، و ما لها منْ فروج شقوق و صدوع و عیوب. اى لیس فیها تفاوت و لا اختلاف. و قیل ما لها من فروج یمکن السلوک فیه و اما الملائکة فینزلون من الباب و یعرجون الى الباب ثم یطبق الباب. واحدها فرج و هو الشق و لهذا سمى القباء المشقوق فروجا لبس رسول الله (ص) فروجا من حریر ثم نزع. قوله: و الْأرْض مددْناها، اى بسطناها على وجه الماء الى ما لا یعلمون من غایتها و هذا دلیل على ان الارض مبسوطة و لیست على شکل الکرة، و ألْقیْنا فیها رواسی، جبالا ثوابت، و أنْبتْنا فیها منْ کل زوْج بهیج. اى من کل صنف حسن کریم یبهج به من الاشجار و النبات و قال فى موضع آخر ذات بهجة و قیل الضمیر یعود الى الرواسى. و الزوج البهیج الذهب و الفضة و سائر الفلزات.
تبْصرة اى جعلنا ذلک تبصرة، و ذکْرى، اى تبصیرا و تذکیرا و تنبیها، لکل عبْد منیب لان من قدر على خلق السماوات و الارض و النبات قدر على بعثهم. گفتهاند تبصرة و ذکرى دو ناماند شریعت و حقیقت را، تبصرة حقیقت است و ذکرى شریعت است. شریعت بواسطه است و حقیقت بمکاشفت، شریعت خدمت است بر شریطة و حقیقت غربة است بر مشاهده. شریعت بىبدى است و حقیقت بیخودى. اهل شریعت فریضه گزاراناند، و معصیتگذاران، اهل حقیقت از خویش گریزان و بیکى نازان. قبله اهل شریعت کعبه است، قبله اهل حقیقت فوق العرش.
میدان حساب اهل شریعت موقف است، میدان حساب اهل حقیقت حضرت سلطان.
ثمره اهل شریعت بهشت است ثمره اهل حقیقت لقاء و رضاء رحمن.
قوله: و نزلْنا من السماء، اى من السحاب من جانب السماء ماء مبارکا، اى مطرا یلبث فى اجزاء الارض فینبع طول السنة و قیل مبارکا للخلق فیه برکات و منافع، فأنْبتْنا، اى اخرجنا من الارض، به، اى بذلک الماء جنات، اى الاشجار و الفواکه و الثمار، و حب الْحصید اى و حبا یحصد کالبر و الشعیر و سائر الحبوب التی تحصد و تدخر فاضاف الحب الى الحصد و هو اضافة الشیء الى صفته کمسجد الجامع و ربیع الاول و حق الیقین و حبل الورید و نحوها و قیل معناه و حب النبت الحصید لان النبت یحصد لا الحب.
و النخْل باسقات اى طوالا عجیبة الخلق یقال بسقت بسوقا اذا طالت.
و قیل باسقات، اى حوامل من قولهم بسقت الشاة اذا حملت، لها طلْع اى ثمر و حمل، سمى بذلک لانه یطلع و الطلع اول ما یظهر قبل ان ینشق، نضید اى متراکب متراکم منضود بعضه على بعض فى اکمامه فاذا خرج من اکمامه فلیس بنضید و المعنى ثمارها فى حلوقها و روسها لا کسائر الاشجار تتفرق ثمارها، قال ابو عبیدة: نخل الجنة نضید ما بین اصله الى فرعه کلما نزعت رطبة عادت الین من الزبد و احلى من العسل.
رزْقا للْعباد، اى جعلناها رزقا للعباد، و أحْییْنا به اى بذلک الماء بلْدة میْتا، فاهتزت بالنبات و حییت، روى ابو هریرة قال: کان النبى (ص) اذا جاءهم المطر فسالت المیازیب قال: لا محل علیکم العام اى الجدب، کذلک الْخروج من قبورکم یوم البعث بعد ان کنتم امواتا. قال ابن عباس: ینزل الله من السماء مطرا کنطف الرجال فینبت علیه اللحم و العظام و الاجساد فیرجع کل روح الى جسده.
قوله: کذبتْ قبْلهمْ قوْم نوح و أصْحاب الرس، قوم من بقایا ثمود کانوا على بئر بارض الیمامة ارسل الیهم نبى اسمه حنظلة بن صفوان فقتلوا نبیهم، و ثمود هم ثمود بن عابر و هو عاد الآخرة.
و عاد، و هو عاد ارم و هو عاد الاولى و فرْعوْن موسى اسمه الولید بن مصعب بن الریان، و إخْوان لوط لفظ عربى لا عن اخوة نسب او دین.
و أصْحاب الْأیْکة الایکة الغیضة من الشجر و ایکة اسم لارض مدین و هم قوم شعیب، و قوْم تبع، هو ملک الیمن سمى تبعا لکثرة اتباعه و کان یعبد النار فاسلم و دعا قومه الى الاسلام و هم حمیر فکذبوه و ذکرنا قصته فى سورة الدخان، کل کذب الرسل، اى کل هولاء المذکورین، کذب الرسل فحق وعید اى وجب انزال ما توعدتهم على السنة الرسل من العقاب، ثم انزل جوابا لقولهم: ذلک رجْع بعید: أ فعیینا بالْخلْق الْأول، یعنى أ فعجزنا عن الخلق الاول فنعجز عن الخلق الثانى و هذا تقریر لهم لانهم اعترفوا، بالخلق الاول الذى هو الإبداء و انکروا البعث الذى هو الخلق الثانى.
قال الحسن الخلق الاول خلق آدم من تراب، بلْ همْ فی لبْس، اى فى شک، منْ خلْق جدید بعد الموت، لبس الشیطان علیهم بشبهة اللبس اختلاط الظن و التباس الامر تقول لبس فلان هذا الامر تلبیسا و لبسه على خفیفا. قال الله عز و جل: و للبسْنا علیْهمْ ما یلْبسون.
قوله: و لقدْ خلقْنا الْإنْسان و نعْلم ما توسْوس به نفْسه، اى یحدث به قلبه و یخطر بباله لم یفعله بعد اى لا یخفى علینا سرائره و ضمائره، و نحْن أقْرب إلیْه منْ حبْل الْورید هذا قرب العلم اى نحن اعلم بضمیره ممن کان فى القرب منه بمنزلة حبل الورید و الحبل هو الورید فاضاف الى نفسه لاختلاف اللفظین و جمعه اوردة و هى العروق التی تجرى فیها النفس و الاوداج التی فیها الدم. و یقال الوریدان عرقان خلف النیاط و یقال خلف الودجین و هو فى العنق و الصدر ورید و فى الساق نسا و فى الید ابجل و فى الظهر ابهر.
إذْ یتلقى الْمتلقیان، التلقى و التلقن واحد قال الله تعالى: فتلقى آدم معناه تلقن و المتلقیان الملکان الموکلان بالانسان و هما کاتباه و هو ان الله عز و جل و کل بالانسان مع علمه باحواله ملکین باللیل و ملکین بالنهار یحفظان عمله و یکتبان اثره الزاما للحجة، احدهما عن یمینه یکتب الحسنات و الآخر عن شماله یکتب السیئات فذلک قوله: عن الْیمین و عن الشمال قعید و لم یقل قعیدان لانه اراد عن الیمین قعید و عن الشمال قعید فاکتفى باحدهما عن الآخر و القعید المقاعد کالجلیس و الاکیل و الشریب. ما یلْفظ منْ قوْل، اى ما یتکلم من کلام فیلفظه أی یرمیه من فیه، إلا لدیْه رقیب، حافظ، عتید. حاضر اینما کان. قال الحسن: ان الملائکة یجتنبون الانسان على حالین عند غائطه و عند جماعه. و قال مجاهد: یکتبان علیه حتى انینه فى مرضه، و قال عکرمة: لا یکتبان الا ما یوجر علیه او یوزر فیه. قال الحسن: عجبت لابن آدم ملکاه على نابیه قعد هذا على نابه و قعد هذا على نابه، لسانه قلم لهما و ریقه مداد لهما، کیف یتکلم فیما لا یعنیه. و عن على بن ابى طالب (ع) قال: قال رسول الله (ص) ان مقعد ملکیک على ثنیتیک لسانک قلمهما و ریقک مدادهما و انت تجرى فیما لا یعنیک لا تستحیى من الله و لا منهما.
و عن ابى امامة: قال قال رسول الله (ص) کاتب الحسنات على یمین الرجل و کاتب السیئات على یسار الرجل و کاتب الحسنات امیر على کاتب السیئات. فاذا عمل حسنة کتبها صاحب الیمین عشرا و اذا عمل سیئة قال صاحب الیمین لصاحب الشمال دعه سبع ساعات لعله یسبح او یستغفر، و عن الحسن عن ابى هریرة و انس قالا: قال رسول الله ما من حافظین یرفعان الى الله ما حفظا فیرى الله تعالى فى اول الصحیفة خیرا او فى آخرها خیرا الا قال لملئکته اشهدوا انى قد غفرت لعبدى ما بین طرفى الصحیفة، و عن ثابت عن انس ان رسول الله (ص) قال: ان الله تبارک و تعالى وکل بعبده المومن ملکین یکتبان عمله فاذا مات قال الملکان اللذان وکلا به یکتبان عمله قد مات فلان فتأذن لنا فنصعد الى السماء فیقول الله عز و جل سمائى مملوءة من ملائکتى یسبحون فیقولان فاین فیقول قوما على قبر عبدى فکبرانى و هللانى و اکتبا ذلک لعبدى الى یوم القیمة.